Một số hiểu biết chung về rối loạn tâm thần ở trẻ em và thanh thiếu niên.

1. Khái niệm rối loạn tâm thần ở trẻ em và thanh thiếu niên

Rối loạn tâm thần ở trẻ em là nhóm bệnh lý ảnh hưởng đến nhận thức, cảm xúc, hành vi và sự phát triển của trẻ. Rối loạn tâm thần có thể xuất hiện từ sớm, đa dạng theo từng giai đoạn phát triển, có thể kéo dài đến tuổi trưởng thành.

Nhìn chung, các rối loạn tâm thần ở trẻ em khó điều trị và có tiên lượng xấu hơn nhiều so với các rối loạn tâm thần tương ứng ở người lớn. Các rối loạn như tự kỷ, chậm phát triển tâm thần, tâm thần phân liệt…điều trị thường ít hiệu quả, sa sút trầm trọng, chi phí điều trị là một trong những gánh nặng cho gia đình, xã hội.

Tỷ lệ mắc các rối loạn tâm thần ở trẻ em  có xu hướng ngày càng gia tăng. Theo WHO, khoảng 10-20% trẻ em và thanh thiếu niên mắc ít nhất một rối loạn tâm thần nào đó trong cuộc đời. Tại Việt Nam, các nghiên cứu dịch tễ cho thấy khoảng 12-15% trẻ em gặp vấn đề về sức khỏe tâm thần.

2. Một số rối loạn tâm thần thường gặp ở trẻ em và thanh thiếu niên

• Các rối loạn tâm thần thường gặp ở trẻ em dưới 5 tuổi:

Đây là giai đoạn phát triển nhanh và phức tạp cả về thể chất lẫn tâm thần nhưng việc phát hiện các rối loạn thường gặp nhiều khó khăn nhất. Các rối loạn lứa tuổi này thường biểu hiện thông qua chậm phát triển kỹ năng vận động, ngôn ngữ hoặc giao tiếp xã hội. Rối loạn phổ biến gồm rối loạn phổ tự kỷ, chậm phát triển tâm thần, rối loạn gắn bó. Việc phát hiện chủ yếu dựa vào quan sát hành vi và các mốc phát triển.

• Giai đoạn từ 5 đến 10 tuổi:

Thời kỳ này trẻ chuyển từ môi trường gia đình sang môi trường học đường – nơi yêu cầu cao hơn về kỷ luật, giao tiếp nhóm, khả năng học tập và tự lập, nên các rối loạn tâm thần bắt đầu lộ rõ hơn. Trẻ có thể xuất hiện các rối loạn như: rối ý loạn tăng động giảm chú (ADHD), rối loạn lo âu, rối loạn học tập, rối loạn bài tiết, tic và rối loạn hành vi. Giai đoạn này nhiều trẻ gặp khó khăn trong thích nghi với môi trường học tập. Các biểu hiện thường kéo dài và ảnh hưởng đến kết quả học tập, đời sống gia đình.

• Giai đoạn từ 10 đến 19 tuổi

Đây là thời kỳ chuyển tiếp quan trọng từ trẻ em sang người lớn, với nhiều biến động về tâm lý, sinh lý, nhận thức và xã hội. Ở giai đoạn này, trẻ dễ khởi phát hoặc bộc lộ rõ các rối loạn tâm thần, ảnh hưởng sâu sắc đến phát triển cá nhân và khả năng hòa nhập xã hội. Các rối loạn phổ biến ở lứa tuổi này bao gồm: rối loạn lo âu, trầm cảm, rối loạn hành vi, rối loạn ăn uống, rối loạn liên quan đến stress, nghiện game, sử dụng chất kích thích, rối loạn nhân cách sớm và ý tưởng – hành vi tự sát.

3. Một số biểu hiện thường gặp ở trẻ có rối loạn tâm thần

• Trẻ nhỏ:
• Khóc nhiều, cáu gắt, bám mẹ
• Lo lắng quá mức khi xa cha mẹ
• Sợ đến trường
• Rụt rè, nhút nhát, tránh giao tiếp
• Đau bụng, đau đầu không rõ nguyên nhân
• Ăn ngủ kém

• Học sinh:
• Lơ đãng, mất tập trung khi học, không chép bài, bỏ dở bài
• Hay quên, đánh mất đồ dùng học tập
• Kết quả học tập kém.
• Nhút nhát, thiếu tự tin.
• Ít bạn, hầu như không có bạn thân.
• Thường than phiền về mặt cơ thể: đau đầu, đau bụng, mệt mỏi chóng mặt…
• Thanh thiếu niên:
• Thu mình, khép kín, cô lập,
• Học hành giảm sút, chán học, bỏ học
• Dễ cáu gắt
• Không nói chuyện với bố mẹ, bạn bè
• Ăn ngủ kém, sút cân. Có khi ăn uống vô độ, tăng cân, béo phì.
• Sử dụng điện thoại nhiều
• Ăn ngủ thất thường, …

4. Nguyên nhân và các yếu tố nguy cơ liên quan tới các rối loạn tâm thần ở trẻ em và thanh thiếu niên

• Yếu tố di truyền và sinh học

Di truyền: gia đình có tiền sử có người mắc rối loạn tâm thần đặc biệt là có cha mẹ hoặc anh chị em ruột mắc rối loạn tâm thần thì trẻ có nguy cơ mắc phải cao hơn. Bất thường trong cấu trúc và chức năng não. Các bệnh lý khi mang thai và sinh nở: Nhiễm trùng trong thai kỳ, mẹ bị stress nặng hoặc sử dụng chất kích thích có thể ảnh hưởng đến sự phát triển não bộ của thai nhi. Sinh non, nhẹ cân hoặc tai biến sản khoa làm tăng nguy cơ mắc rối loạn tâm thần.

• Yếu tố tâm lý

Rối loạn gắn bó: Bị tách rời khỏi người chăm sóc sớm hoặc có mối quan hệ không an toàn với cha mẹ khiến trẻ có nguy cơ mắc rối loạn lo âu, trầm cảm.

Tổn thương tâm lý như bị bạo hành, lạm dụng, bỏ rơi hoặc chứng kiến các sự kiện sang chấn (tai nạn, bạo lực gia đình), các bệnh lý mãn tính dễ mắc rối loạn stress sau sang chấn, lo âu hoặc trầm cảm.

Rối loạn nhận thức và điều hòa cảm xúc: Trẻ có khả năng kiểm soát cảm xúc kém hoặc gặp khó khăn trong nhận thức xã hội có thể dễ mắc các rối loạn hành vi, rối loạn cảm xúc.

• Yếu tố môi trường và xã hội

Áp lực học tập và xã hội: Học sinh bị áp lực thành tích, bị bắt nạt ở trường có nguy cơ cao hơn mắc các rối loạn lo âu, trầm cảm. Gia đình không ổn định như ly hôn, xung đột gia đình, bạo hành hoặc thiếu sự quan tâm từ cha mẹ có thể ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần của trẻ.

Trẻ sống trong hoàn cảnh nghèo đói, bạo lực, chiến tranh, thiên tai, … có nguy cơ mắc các rối loạn lo âu, hoảng sợ, rối loạn stress sau sang chấn.

Lạm dụng công nghệ: Việc sử dụng quá mức mạng xã hội, trò chơi điện tử có thể gây rối loạn giấc ngủ, tăng lo âu hoặc ảnh hưởng đến kỹ năng giao tiếp của trẻ. Lạm dụng chất kích thích: rượu bia, ma túy khiến trẻ dễ mắc các rối loạn hành vi, chống đối xã hội, phạm pháp.

Trẻ em và trẻ vị thành niên càng tiếp xúc nhiều với các yếu tố nguy cơ thì tác động tiềm tàng đến sức khỏe tâm thần của trẻ càng lớn.

5. Vai trò của phát hiện sớm các rối loạn tâm thần ở trẻ em và thanh thiếu niên

• Phát hiện sớm và Can thiệp kịp thời giúp cải thiện đáng kể khả năng hòa nhập và phát triển của trẻ.
• Việc phát hiện và chẩn đoán muộn làm bỏ lỡ giai đoạn can thiệp và làm gia tăng mức độ khó khăn vấn đề của trẻ, hiệu quả điều trị thấp. Ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng cuộc sống – xã hội và kết quả học tập. Gia tăng nguy cơ tự sát ở nhóm thanh thiếu niên trầm cảm nặng, cản trở phát triển tâm lý – xã hội ở trẻ. Tăng gánh nặng kinh tế và xã hội cho việc can thiệp và phục hồi.

6. Vai trò của cha mẹ trong việc chăm sóc sức khỏe tâm thần trẻ em và thanh thiếu niên

• Cha mẹ cần trang bị những kiến thức về chăm sóc và phát triển tâm lý trẻ em và thanh thiếu niên cũng như hiểu biết cơ bản các rối loạn tâm thần thường gặp ở trẻ để có thể nhận diện sớm và can thiệp kịp thời.
• Tăng cường trao đổi giữa gia đình – nhà trường để nắm bắt rõ hơn vấn đề của trẻ ở nhà và ở trường.
• Dành thời gian trò chuyện, chăm sóc và kết nối để có thể hiểu trẻ, gần trẻ. Cha mẹ cần trở thành nơi an toàn và tin tưởng cho trẻ có thể chia sẻ những vấn đề của mình, động viên trẻ vượt qua các giai đoạn khó khăn của lứa tuổi.
• Trường hợp nhận thấy những biểu hiện “bất thường” cha mẹ cần tham khảo ý kiến các nhà chuyên môn hoặc đưa trẻ tới gặp nhà tâm lý, bác sĩ tâm thần tại các cơ sở chuyên khoa như Bệnh viện Tâm thần, … để được thăm khám, tư vấn và điều trị kịp thời.
• Với các trường hợp thường than phiền về các vấn đề cơ thể thì trước hết đưa trẻ đi khám tại cơ sở đa khoa, nếu không phát hiện vấn đề bất thường thì đưa tới cơ sở chuyên khoa tâm lý – tâm thần đề được thăm khám và tư vấn.

Phát hiện sớm, can thiệp kịp thời, phòng ngừa hiệu quả là cách thức giúp trẻ em và thanh thiếu niên có các rối loạn tâm thần vượt qua khó khăn, phục hồi và phát triển!

Tài liệu tham khảo

1. CKII. Nguyễn Hoàng Điệp, (2025). Bài giảng lớp chuyên khoa cơ bản về Tâm lý lâm sàng – Bệnh viện tâm thần trung ương 1.
2. BS. Nguyễn Văn Siêm, (2007). “ Tâm bệnh học trẻ em và thanh thiếu niên”. Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội.
3. Unicef, (2022). Nghiên cứu toàn diện về các yếu tố liên quan đến trường học ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần và sự phát triển toàn diện của trẻ em nam và nữ vị thành niên tại Việt Nam.

Viết bài: Phòng Công tác Xã hội